از زمان خلقت تا کنون، کشف ماهیت چیستی روح، هواره یکی از مهم ترین چالش های فرا روی بشر بوده است. اینکه روح چیست و از چه جنسی ساخته شده است؟ چگونه وارد بدن شده و چگونه از آن خارج می شود؟ آیا روح همان "خود بشر" است یا بشریت مفهوم دیگری دارد؟ چگونه در قیامت روح دوباره به جسم بازمی گردد و خاطرات گذشته خود را ذخیره دارد؟ و...
وجود چنین سوال های چالش برانگیزی، در نهایت موجب پدید آمدن دو نوع دیدگاه اساسی در مورد ماهیت وجودی روح شد: یکی به پرچمداری طرفداران نظریات علمی که به کل منکر وجود روح می شد و دیگری به پرچمداری مذهبیون که برای روح شأن و جایگاه ویژه و مهمی قائل می شدند.

در ابتدا، آنچه که از آن به عنوان علم یاد می شد، یک تنه جلوی تمام تعاریف و تفاسیر مذهبیون از روح ایستاد و ضمن مخالفت شدید با وجود عاملی به نام روح، آن را توهمی از طرف مذهبیون دانست و منکر وجود آن شد. در این دیدگاه، بدن انسان فاقد روح تصور می شد و مرگ، پایان کار این دستگاه مکانیکی گوشتی به شمار می رفت. نه عاقبتی برای این بدن تصور می شد و نه امکان احیاء و بازگشت مجدد، اما به مرور زمان این دیدگاه کمی دستخوش تغییر شد و با کمی ارفاق، وجود روح برای انسان پذیرفته شد. البته حیوانات به کل از این قاعده مستثنی شدند و روح برای آن ها معنایی نداشت. این دیدگاه جدید، تمام تلاش خود را بر این مبنا قرار داد تا روح را همچون سایر پدیده های طبیعی در ابعادی مادی توصیف کرده و برای آن شکل و ماهیت فیزیکی قائل شود. همین دیدگاه بود که در ادامه موجب شد تا ضمن مادی فرض کردن روح، شکل و وزنی هم برای آن متصور شده و حتی آن را اندازه گیری هم بکنند!

همین چالش (اثبات مادی بودن روح) در سال های اولیه قرن بیستم به عاملی مهم تبدیل شد تا سرانجام دكتر دانكن مكدوگال (Duncan MacDougall) استاد دانشگاه هاورهیل ماساچوست، فرضیه مشهور خود درباره وزن روح را بیان دارد. در این فرضیه، ادعا می شد که انسان ها پس از مرگ 21 گرم از وزن خود را از دست می دهند و این وزن از دست رفته را می توان به روح (یا وزن روح) تفسیر کرد. (یعنی روح فقط 21 گرم از ماهیت بشری است!!)
ادعای دکتر مکدوگال، چنان جنجالی در دنیا به وجود آورد که سال ها مبحث وزن روح یکی از پر بحث ترین موضعات روز محافل علمی به شمار می رفت و موافقان و مخالفان زیادی را هم به دنبال داشت. در همین راستا، دنیای هنر هم از این جنجال به ظاهر علمی بی نصیب نماند و خیلی زود آثاری بر مبنای این فرضیه ضعیف با ادله ای دست و پا شکسته، تولید و روانه بازار شد. آثاری که متأسفانه توانستند در مقطعی از زمان، اظهارات سست و بی پایه دکتر مکدوگال را به عنوان کشفی دقیق و علمی به دنیا معرفی کرده و مخاطبان خود را به پذیرش آن ترقیب نمایند.
یکی از مهمترین آثار تولید شده در این باب، فیلم سینمایی 21 گرم، ساخته الخاندرو گونزالس ایناریتو بود که در سال 2003 تولید شد و از نام فیلم تا مضمون درونی آن به همین مسئله اشاره داشتند. این فیلم در زمان عرضه، نقدهای مثبت و منفی بسیاری را به خود اختصاص داد و تا مدت ها سوژه داغ اکثر رسانه ها بود.

در حالی که به نظر می رسید تنها مخاطبان این فرضیه را بزرگسالان تشکیل داده باشند، متأسفانه به لطف سودجویان رسانه ای، دنیای کودک و نوجوان هم به این بازی کثیف آلوده شد و در جدیدترین تولید از این دست که از قضا اثری قابل تأمل در این باب هم به شمار می رود، انیمه ای سینمایی با عنوان امپراطوری اجساد (The Empire of Corpses) در سال 2015 توسط ریوتارو ماکیهارا (Ryoutarou Makihara) کارگردانی شد. فردی که سابقاً از او آثاری چون Hal،Fullmetal Alchemist the Movie: Conqueror of Shamballa و Colourful را در کارنامه خود ثبت کرده بود.
داستان انیمه، در لندن 1878 رخ می دهد. جایی که دکتر جان واتسون (دستیار شرلوک هولمز) به عنوان پزشکی جوان روی پروژه زنده کردن مردگان به منظور بازگرداندن روح به اجساد آن ها، آزمایش های سری خود را انجام می دهد. البته طبق داستان، پیش از فرا رسیدن قرن 19، این مردگان متحرک بودند که حتی سرنوشت ملکه انگلیس را مشخص کردند! ظاهراً در آن سال ها، تکنیک زنده کردن مرده ها بسیار رواج داشته و امری عادی به شمار می رفته و از قضا وجود آن ها در شکل گیری تاریخ جهان نقش به سزایی هم داشته است.

دانشمندان با ساخت دستگاهی به نام مرده افزار (Necroware) این امکان را فراهم نمودند تا همه افراد بتوانند از مردگان (خودی و غیر خودی) در همه امور زندگی بهره برداری کرده و خلاء وجود آن ها را به این شکل پر نمایند. طریقه کار مرده افزار به این شکل بود که چیزی شبیه به روح (شبهه روح) را به کالبد مرده تزریق می کرد و او را در حد یک عروسک بی اراده و بی کلام احیاء می نمود. مرده مذکور، همانند یک ربات در خدمت ارباب خود قرار می گرفت و بدون هیچگونه احساسی، دستورات او را اجرا می کرد. آن ها نه به غذا و نه به خواب احتیاج داشتند و می توانستند بی وقفه فعالیت کنند. فقط لازم بود تا در طول شبانه روز یکبار توسط دستگاه مرده افزار تجدید روح شوند! این تکنیک سال ها بعد توسط دکتر ويكتور فرانكنشتاين ارتقاء داده شد و او توانست اولین مرده هوشیار (دارای روح) را به وجود آورد. مرده ای که دارای اراده و شعور بود و همچون انسانی عادی به حیات خود ادامه می داد. اما سیاست های دولت ها برای استفاده از مردگان در جنگ ها، باعث شد تا فرانکنشتاین تمام اطلاعات مربوط به چگونگی تولید (یا بازگرداندن) روح را به صورت رمز درآورده و طی پروسه ای پیچیده آن را در مغز خود کدگذاری کرده و سپس به زندگی خودش پایان دهد. پس از این اتفاق، مخلوق فرانکنشتاین نیز که با نام یکتا (The One) شناخته می شد، از نظرها مخفی شده و راز احیای کامل مردگان برای همیشه از دسترس بشر خارج شد.

حالا دکتر واتسون با همکاری گروهی از پزشکان و مأمورین روس و انگلیسی مانند بارنابی (سیاح معروف بریتانیایی)، الکسی فیودوروویچ کارامازوف (شخصیت اصلی رمان برادران کارامازوف نوشته داستایوسکی)، نیکولای کراسوتکین (از دیگر شخصیت های رمان برادران کارامازوف) و هادالای (زن مکانیکی ساخته شده توسط توماس ادیسون در رمان شامگاه آینده که به دنبال یافتن روح برای خود است) به دنبال یافتن کتاب فرانکنشتاین و اطلاعات وی در مورد علم بازگرداندن روح به کالبد مردگان است. آن ها در این راه سختی های زیادی را متحمل می شوند و سرانجام موفق به یافتن یکتا و کتاب دکتر فرانکنشتاین می شوند و...

داستان این اثر تماماً بر اساس فرضیه وزن روح (21 گرم) پایه ریزی شده و آینده ای را تصویر می کند که در آن بالاخره انسان پرده از راز روح برداشته و موفق می شود تا مردگان را احیاء کامل کند و با علمی نشان دادن این موضوع، سعی دارد تا ذهن مخاطب را به عملی شدن این اتفاق سوق دهد.
امری غیر ممکن که در تضاد کامل با تعالیم دین و حتی باورها و دستاوردهای پزشکی به شمار می رود. برای درک بهتر این موضوع، بهتر است تا ابتدا کمی راجع به چگونگی روند شکل گیری این فرضیه توسط دکتر مکدوگال و در ادامه، نظر دین درباره ماهیت روح صحبت کنیم و ببینیم تا حد چنین فرضیه هایی می تواند معتبر و قابل استناد باشند.
دكتر دانكن مكدوگال، کسی که برای اولین بار فرضیه 21 گرم را مطرح کرد، فردی بود که به مادی بودن روح اعتقاد راسخ داشت و بر این باور بود که حتی می توان مکان جایگری روح در بدن را نیز مشخص نمود. وی برای اثبات این موضوع، آزمایش های ویژه ای را ترتیب داد تا از طریق نتایج بدست آمده، بتواند ماهیت مادی روح را به اثبات برساند و در ادامه جایگاهی برای آن مشخص نماید (در این انیمه، روح همانند سری فیلم های متریکس از طریق دستگاهی از پشت سر به مخچه تزریق می شود. یعنی در واقع مکان استقرار روح در بدن، مخچه فرض شده است!). وی برای انجام آزمایش های خود از یک تخت بیمارستان ویژه که مجهز به ترازویی حساس شده بود، استفاده کرد و با دقت و وسواس زیاد نتایج آزمون های خود را ثبت نمود.

مكدوگال برای اثبات فرضیه خود به دنبال بیماران مسلول رو به مرگ می گشت و آن ها را به بیمارستان خود می آورد تا آزمایش کاهش وزن را روی آن ها انجام دهد. او در بخشی از خاطرات خود آورده:
"برای من بهترین حالت، یافتن بیمارانی بود كه در اثر بیماری های به شدت ناتوان كننده می مردند. چون در غیر این صورت، هنگام مرگ حركات شدید عضلانی آن ها تعادل تخت را به طرز غیر قابل پیش بینی بر هم می زد."

او از زمان شروع مشاهداتش، توانست تئوری خود را روی ۶ بیمار تست نماید كه ۴ نفر از آن ها مسلول بودند. دوگال افراد مورد نظرش را روی تخت خاص آزمایش می خواباند و دقایقی قبل از مرگ تا دقایقی پس از مرگ سیستم های حیاتی آن ها را رصد می كرد. هر گونه دفع گوارشی یا كلیوی ثبت و در نتیجه آزمایش لحاظ می شد.
مكدوگال برای تكمیل آزمایش خود، عملیات فوق را روی ۱۵ سگ نیز تكرار كرد تا بر این باور خود كه حیوانات روح ندارند، مهر تأیید بزند. واقعاً مشخص نیست كه او چطور سگ ها را قربانی می كرده، ولی احتمالاً او با دارو حیوانات را به مرگی مطابق فاكتورهای مورد آزمایش خود می رسانده است.
در پایان این تاخت و تاز علمی، مكدوگال اظهار داشت كه انسان ها هنگام مرگ، سه چهارم اونس معادل همان ۲۱ گرم وزن از دست می دهند. در حالی كه تغییری در وزن سگ ها در زمان مرگ دیده نشد.
وی این سوال را مطرح می کند که:
چه چیز دیگری غیر از روح هنگام مرگ از بدن جدا می شود؟
او قبل از انتشار نتایج تحقیقات خود، برای اطمینان بیشتر از اینكه آخرین نفس های بیمارانش داده های او را مخدوش نكرده باشند، خودش روی تخت خوابید و دقایق كوتاه نفس های خود را بیرون داد.
سپس از یكی از دوستانش هم خواست تا اینكار را تكرار كند. تعادل تخت در اثر این آزمایش اخیر تغییر محسوسی را نشان نمی داد.

علاوه بر دقت پایین تحقیق، گوناگونی فراوان داده ها و تعداد كم نمونه ها و روش ناخوشایند تحقیق او هنگام مرگ بیماران، تحقیقات او را زیر سوال برد. او مجدداً درگیر این سوال شد كه چرا در برخی از بیماران این تغییر وزن سریعتر و در برخی دیرتر اتفاق می افتد. برای قانع كردن مخالفان، مكدوگال نوشت:
"وزن روح طبیعتاً در آخرین تنفس از بدن كسر می شود، گر چه در افرادی با خلق و خوی آرام یا افراد تنبل ممكن است مدت بیشتری در بدن باقی بماند."
او بعدها اظهار كرد:
"ما بطور تجربی نشان دادیم یك ماده كه می تواند واجد وزن باشد، در لحظه مرگ بدن را ترك می كند."
مقاله مكدوگال در نیویورك تایمز به چاپ رسید و چند سال بعد این فكر ایجاد شد كه شاید بتوان با رادیوگرافی، عكسی از روح تهیه كرد و تمام نتایج تحقیقات او در دست است.
اشرت (پزشک آلمانی) می گوید:
"خیلی ساده! نباید او را جدی گرفت."
وی اشاره می كند كه اجساد مردگان به مرور زمان مقداری وزن از دست می دهند. آزاد شدن آنزیم های یكی از اندام های داخلی سلولی به نام لیزوزوم است كه باعث می شود بدن به گاز و مایع تجزیه شود.

اشرت اظهار می دارد:
"به همین دلیل است كه وقتی قبرهای دسته جمعی وجود دارند، ممكن است به خاطر وجود گاز، آتش سوزی و انفجار رخ دهد. فرض كنید اگر بدن ما تجزیه نمی شد و به همان شكل اولیه باقی می ماند، تمام مردگان هنوز اینجا بودند. از این موضوع هم می توان فیلم خوبی ساخت." (منبع: گاردین)
رابرت اشترن پاتولوژیست دانشگاه كالیفرنیا نیز در اینباره اینطور اظهار نظر می کند که:
"من ۴۵ سال است كه درباره مرگ تحقیق می كنم و بر مبنای مدارك موثق می گویم که چنین چیزی وجود ندارد."
اما در کنار چنین نگاه مادیگرایانه ای به روح، نگاه دیگری هم وجود دارد و آن هم نگاه مذهبیون به این مقوله است.
یکی از مباحث مهم و اساسی در ادیان و در حکمت و فلسفه و عرفان، شناخت روح در بعد انسانی و جهانی آن است. در مورد ماهیت روح در میان متکلمان و حکمای اسلامی، اقوال مختلفی مطرح شده و در آیات و روایات نیز مطالبی اجمالی در این مورد ارائه شده اند.

روح، موجودى مجرد است و جسم و قابل قسمت نيست و حيات و فعاليت اعضاى بدن به او متكى است. واژه روح در قرآن در سوره ها و آيات متعددى تكرار شده و متبادر از آن، همان موجودى است كه مبدأ حيات و زندگى است و آن را منحصر به انسان و يا انسان و حيوان ننموده است، بلكه آن را در غير انسان و حيوان نيز اثبات نموده است. مثل آيه مباركه:
...فاتخذت من دونهم حجابا فأرسلنا اليها روحنا (مريم، 17)
...مريم ميان خود و آنان حجابى افكند و در اين هنگام، ما روح خود را به سوى او فرستاديم.
و آيه مباركه:
و كذلك أوحينا اليك روحا من أمرنا (شورى، 52).
همان گونه (كه بر پيامبران پيشين, وحى فرستاديم) بر تو نيز روحى را به فرمان خود وحى كرديم.

پس براى روح، مصداقى در انسان هست و مصداق هاى ديگرى نيز در برخى موجودات ديگر. اين دو آيه و آيات ديگر، به صراحت دلالت بر وجود روح در انسان و برخى موجودات ديگر غير از انسان به معانى مختلف وجود دارد. از جمله آياتى كه به صراحت دلالت بر اين دارد كه مراد از روح، تنها روح انسانى است، آيه مباركه زير است:
يسئلونك عن الروح قل الروح من أمر ربى (اسرإ، 85)
از تو (اى پيامبر) راجع به روح مى پرسند، بگو روح از كار خدا است و به شما جز اندكى از علم داده نشده است.
در اين آيه، گر چه روح به صورت مطلق آورده شده، ولی از قرائن موجود در آيه استفاده مى شود كه مراد از روح مورد سوال، روح انسانى است كه به امر خدا انجام گرديده است.
بنا بر عقيده بيشتر مفسران در آيه بالا، روح به معناى روان و عامل حيات به كار رفته است (بررسى مقدماتى اصول روانشناسى اسلامى. جلد اول، تأليف دكتر سيد ابوالقاسم حسينى، سال 1364. ص 21 و 20).
مفسر اهل سنت، شيخ ابوالفتوح رازى در تفسير روح الجنان،در ضمن بيان اقوال مختلف در مورد مفهوم و معناى روح مى گويد:
"آنچه در اين آيه مورد سوال قرار گرفته، روح آدمى است كه قوام حيات به آن است و آدمى به آن زنده و با فقدان آن انسان زنده نمى ماند."

مرحوم شعرانى در حاشيه تفسير رازى چنين بيان مى كند:
"تفسير روح با اين مفهوم درست تر به نظر می آيد كه سوال از وجود روح و حقيقت آن از ديرباز ميان ملل جهان متداول بود، خاصه يهود و مخصوصاً آن جماعت از يهوديان كه با فلاسفه آميخته و از عقايد و اختلافشان درباره روح اطلاع يافته بودند. تعجب بشر درباره روح از آن است كه مى بيند قدرتى بر خلاف طبيعت است و گوئى بر ضد آن در نبرد است و گوشت و پوست و استخوان را چون به خود رها كنند، زود پوسيده و متعفن و پراكنده مى گردد و روح او را سال ها از فرسودگى و تعفن نگاه مى دارد و به حركت و سخن می آورد و تعقل و ادراك مى كند و اين ها هيچ يك كار جسم نيست. جسم، سنگين است و سوى پائين ميل دارد و روح بر مى جهد و جسم را مى جهاند. حال پس خود روح از چه مبدأ و منشأ است؟ خداوند جواب داد كه مبدأ آن از فرمان خدا است و مانند نور خورشيد بر ابدان تابيده و اگر فرمان الهى نبود و از وراى عالم طبيعت، دستورى نرسيده و فروغى نتافته بود، همه چيز جامد بود و صامت."
تفسير آيه:
و ما اوتيتم من العلم الا قليلا.
شما آدميان جز اندكى كه از علم, نصيب ندارند.
اين است كه روح از ديدگاه قرآن، موقعيتى در عالم وجود دارد و آثار و خواصى در اين عالم، بروز مى دهد كه بسيار بديع و عجيب است و شما از آن بى خبريد!
مرحوم بحرانى، مولف تفسير برهان در تفسير آيه فوق از حضرت امام باقر (ع) نقل مى كند كه فرمودند:
"معناى آيه، اين است كه جز تعداد كمى از بشر، از روح آگاهى ندارند."

استاد معظم علامه فقيد، سيد محمد حسين طباطبائى (ره) در تفسير الميزان مى نويسد:
"كلمه روح به طورى كه در لغت معرفى شده، به معناى مبدأ حيات است كه جاندار به وسيله آن قادر بر احساس و حركت ارادى مى شود، ولى مراد از روح در اين آيات همان روح و نفس به نام نفس ناطقه است كه در كالبد همه افراد انسان هاى موجود، وجود دارد و وجود آن از ناحيه خدا و وابسته به او است."
چنانكه در آيه ديگر مى فرمايد:
...انما أمره اذا أراد شيئا أن يقول له كن فيكون.
...فرمان او چنين است كه هرگاه چيزى را اراده كند، تنها به آن مى گويد: موجود باش! آن نيز بى درنگ موجود مى شود.
از اين آيه معلوم مى شود كه:
1. امر خدا يعنى ايجاد هستى و وجودى است كه از ناحيه خداوند به روح متعلق شده و اين موجود، وابسته به خداست و به امر او پيدا شده، نه علل و اسباب ديگرى.
2. موجودى به نام روح، وجود دارد و به همين مناسبت، حضرت مسيح (ع) به عنوان كلمه خدا و روح او شمرده شده، آنجا كه مى فرمايد:
انما المسيح عيسى بن مريم رسول الله و كلمه إلقاها الى مريم و روح منه ( سوره نساء، آيه 171).
مسيح، عيسى بن مريم، فقط پيامبر خدا و كلمه اوست كه آن را به مريم القاء كرده است و روحى از جانب او است.

خداوند در برخى از آيات، روح و جان موجود در انسان ها را متعلق به خود دانسته، يعنى تنها از ناحيه او به انسان عطاء شده است. چنانكه در مورد خلقت حضرت آدم (ع) مى فرمايد:
فاذا سويته و نفخت فيه من روحى ( حجر, 29).
هنگامى كه كار انسان را به پايان رساندم و در او از روح خود (يعنى يك روح شايسته و بزرگ) دميدم.
و در آيه مباركه ديگر چنين وارد شده است:
ثم سواه و نفخ فيه من روحه (سجده، 9)
سپس اندام انسان را موزون ساخت و از روح خويش در وى دميد.
در اين دو آيه روح، متعلق به انسان ذكر شده و با كلمه "من" آورده شده است. يعنى مبدأ پيدايش او از ناحيه خداست و نام اين ايجاد را نفخ، يعنى دميدن نهاده است. همچنان كه اين كلمه در ساير آيات وارده در اين باب، نشان دهنده همين واقعيت است:
يلقى الروح من إمره على من يشاء (12).
وحى را به هر يك از بندگان خويش كه بخواهد القأ مى نمايد.

و آيه:
ينزل الملائكه بالروح من أمره على من يشأ من عباده (نحل، 2).
فرشتگان را با وحى به هر يك از بندگان خويش كه بخواهد مى فرستد تا دلهاى مرده را به وسيله آن زنده نمايد.
و آيه: تنزل الملائكه و الروح فيها باذن ربهم من كل أمر (قدر، 4).
فرود آيند فرشتگان و روح (مراد جبرئيل است) در آن شب به اذن خدا با هر كارى كه تقدير خدا در امور مختلف است.
چنانكه ملاحظه مى كنید، كلمه "من" در همه اين آيات مى فهماند كه روح از جنس و سنخ امر است و آنگاه امر را بيان مى كند و مى فرمايد:
انما أمره اذا أراد شيئا أن يقول له كن فيكون (يس، 82).
جز اين نيست كه هرگاه خداوند اراده كند چيزى را, امر كند به او و بگويد باش, پس به وجود می آيد.

لذا بیان فرضیه هایی در قالب علم که در آن ها وزن روح اندازه گیری می شود و یا از روح عکس برداری می کنند، مزخرفاتی بیش نیستند که در لوای مفهومی به نام علم سعی در مادی نشان دادن همه چیز دارند. حرکتی کثیف و موزیانه که سعی در نفی وجود خداوند و نقش او در خلقت دارد و به شدت در تلاش است تا با رو در رو قرار دادن علم و دین و ایجاد فضایی آشفته و گنگ، امکان تفکر و تعقل را از مخاطب خود سلب کرده و او را در لوای ایدئولوژی شکست خورده ماده گرایی و در راستای اهداف شوم خود سوق دهد.

آز، شهری بود که در آن همه آرزوها و خواسته ها به حقیقت می پیوست و در یک کلام سرزمین آرزوها بود. آرزوهایی که در بالاترین حد، برای سالکان و پویندگان خود، پاداش هایی چون شجاعت، مهربانی و شوق رسیدن به خانه را به ارمغان می آورد.

در آن سال ها که مصادف با شروع جنگ جهانی دوم بود، مدینه فاضله مردم آمریکا، به خصوص کودکان درگیر در جنگ، در موارد خاصی چون شجاعت و خانه خلاصه می شد. خانه ای که به عنوان نمادی از سرزمین مورد هجوم واقع شده، معرفی می شد و برای حفاظت از آن به شجاعتی نیاز بود تا مدینه فاضله گمشده (نابود شده در جنگ) که در آن سال ها چندان آرمانی و دور از دسترس نبود، دوباره احیاء شود.
اما با گذشت زمان و گذر از سال های سخت و دردناک جنگ، یکبار دیگر مفهوم آرمانشهر یا همان مدینه فاضله توسط متفکران غربی مورد تجدید نظر قرار گرفت و این مفهوم به شکل دیگری احیاء شد. اینبار این مفهوم قرابت بیشتری با مفهوم کلاسیک خود از تعریف فلاسفه یونانی از این واژه داشت و تا حد زیادی به یک "عدالت شهر" اشاره می کرد.
بدین ترتیب، ناظمان عدالت پدیدار شدند و فرهنگ ابرقهرمانی، نوید بخش ظهور آرمان شهرهای جدید (با فاکتورهایی که گهگاه تعابیری متفاوت داشتند) شد. شکل گیری شهرهایی چون گاتهام (Gotham City) و نیویورک (شهر مرد عنکبوتی) و... نمونه ای از الگوی جدید آرمانشهرهایی بودند که غرب در سال های پس از جنگ به دنبال احیای آن ها بود و مهمترین مولفه آن، عدالت عمومی معرفی می شد.
البته با افول محبوبیت ابر قهرمان ها و نمایان شدن پوچی شعارهای تبلیغی پیرامون آن ها، این مدل جدید هم دوام چندانی پیدا نکرد و با گذشت زمان و تغییر دیدگاه ها و باورهای عمومی مردم، باز هم مفهوم اتوپیا در جوامع غربی و به طور خاص کشور آمریکا، دچار تغییر و تحول ایدئولوژیک شد.
اینبار، صحبت از سرزمینی به میان آمد که در آن آزادی مطلق و بی قید و شرط (در معنای عام و خاص و به صورت نامتناهی) به عنوان مولفه اصلی ساختاری اتوپیای جدید معرفی می شد و تحقق آن، به معنای تعالی راستین بشر بود!
نمونه چنین آرمانشهری را می توان در جدیدترین اثر شرکت دیسنی، "باغ وحش آرمانی!" (Zootopia) به وضوح مشاهده کرد. اثری که در فبریه سال 2016 به کارگردانی آقایان بایران هاوارد (Byron Howard)، ریچ مور (Rich Moore) و جارد بوش (Jared Bush) به نمایش عمومی درآمد و در آن تمام مولفه های مورد نظر اتوپیای جدید غرب به تصویر کشیده شده بود.
برای نگارش داستان این اثر سینمایی، 7 نویسنده Byron Howard)، Rich Moore، Jared Bush، Josie Trinidad، Jim Reardon، Phil Johnston و (Jennifer Lee برجسته هالیوود دست به کار شدند. افرادی که سابقاً در آثاری چون انیمیشن سریالی سیمپسون ها (The Simpsons) رالف خرابکار (Wreck-It Ralph)، گیسو کمند (Tangled)، بولت (Bolt)، مولان (Mulan) و پوکوهانتس (Pocahontas) نیز فعالیت داشتند.
پیش از شروع تحلیل محتوای این انیمیشن و مولفه های موجود در آن، لازم است تا ابتدا نگاهی به نام این اثر داشته باشیم.
"باغ وحش آرمانی!" نامی عجیب و نامأنوس برای انیمیشن مخصوص کودکان که به نظر می رسد بیشتر برای بیان مفهومی فلسفی به بزرگترها به وجود آمده باشد.
باغ وحش در معنا، به مکانی گفته می شود که در آن حیوانات مختلف از اقصی نقاط جهان، در یک مجموعه گرد هم جمع آوری شده و بنا به اقتضای بومی و عادات غذایی، از آن ها نگهداری می شود. حیواناتی که در باغ وحش نگهداری می شوند، معمولاً دارای محدودیت هایی نسبت به حیواناتی که در طبیعت زندگی می کنند، هستند و دنیای کوچکتر و بسته تری را تجربه می کنند. پس رسماً می توان باغ وحش را از نگاه یک حیوان ساکن در آن، به عنوان محدودیت محض تعریف کرد. حال بیایید کلمه اتوپیا را با کلمه باغ وحش ترکیب کنید تا متوجه پارادوکس عجیب ساختاری آن شوید: آرمان شهر محدود حیوانات!!
برای روشن شدن موضوع، بهتر است نگاهی به داستان و مولفه های موجود در آن بیندازیم...

داستان با اجرای نمایشی توسط تعدادی از بچه های حیوانات، آغاز شده و طی آن از دوران گذار از بدویت شکار و شکارچی بودن و رسیدن به بلوغ فرهنگی و تعاملی میان دشمنان سنتی، که همان دستیابی به اتوپیای حیوانات (باغ وحش آرمانی) است، صحبت به میان می آید:
- خرگوش: ترس، حيله، حرص خون... هزاران سال قبل، اين‌ها قدرت‌هايي بودن که بر دنيا حکومت مي کردن. دنيايی که در اون شکار از شکارچي مي ترسيد و شکارچيان، ميل زيستي غير قابل کنترلي براي آسيب زدن و له کردن داشتن. اون زمان‌ها، دنيا به دو قسمت تقسيم شده بود: شکارچيان بد طينت، يا شکارهاي مهربان. اما در طول زمان، ما پيشرفت کرديم و از روش‌هاي وحشيانه‌ ابتدايي، فراتر رفتيم. حالا شکارچيان و شکار با هم در هماهنگي زندگي مي کنن و تمامي پستانداران جوان، فرصت‌هاي بيشماري دارن...
- گوسفند: آره، من ديگه نبايد از ترس در يه گله قايم بشم. در عوض، مي تونم يه فضانورد بشم
- پلنگ: ديگه لازم نيست يه شکارچي تنها باشم. امروز، مي تونم به دنبال شکار فراريان مالياتي باشم. من يه مأمور مالياتي مي شم و مي تونم دنيا رو يه جاي بهتر کنم.
- خرگوش: من قراره يه افسر پليس بشم. ممکنه براي کم عقل‌ها، غير ممکن به نظر بياد، اما درست 340 کيلومتر اونطرف‌تر شهر بزرگ "باغ وحش آرمانی" قرار گرفته. جايي که اجداد ما براي اولين بار در صلح و آرامش دور هم جمع شدن و اعلام کردن که "هر کسي مي تونه هر چيزي بشه".
در بخش ابتدایی داستان، طی همین دیالوگ های به ظاهر ساده، کل مانیفست اثر به صورت فشرده و البته کامل و مفصل، به مخاطب ارائه شده و او را به یکباره در فضای ترسیمی مربوط به اتوپیای جدید رها می کند.
برای فهم بهتر موضوع، لازم است تا با دقت بیشتری به این دیالوگ ها نگاه کنیم:
"هزاران سال قبل، قدرت‌هايي بودن که بر دنيا حکومت مي کردن: شکار و شکارچی".
در این جمله، دنیا به صورت محیطی دو قطبی متشکل از شکار و شکارچی توصیف می شود. دنیایی که در آن حتی شکارچیان هم به دو گروه بد طينت و مهربان تقسیم می شدند.
حال بیایید این جهان دو قطبی مطرح شده را از دیدگاه دیگری مورد بررسی قرار داده و کمی آن را ریشه یابی کنیم...
معمولاً اصطلاح جهان دو قطبی و ناامنی جهانی، اصطلاحاتی بودند که در دوران جنگ سرد به کار گرفته می شدند و منظور از دو قطب، دو ابر قدرت شوروی و آمریکا بودند که به واسطه درگیری و کشمکش های میان آن ها، امنیت جهانی مدام با چالش ثبات روبرو می شد.
آن ها از منظر منطق این انیمیشن هر دو شکارچی محسوب می شدند. فقط یکی بدطینت و دیگری مهربان! شکار هم متعاقباً کشورهایی هستند که به واسطه جاه طلبی این کشورها مورد استعمار قرار گرفته و اصطلاحاً شکار می شدند!
با پایان دوران جنگ سرد و نظام دو قطبی، به اجبار جهان دستخوش تحول و هرج و مرج بزرگی شد. به گونه ای که این تحول تمام زمینه ها و ابعاد زندگانی انسان و جوامع بشری را دستخوش دگرگونی ساخت. این دگرگونی همه جانبه لزوم تجدید نظر در مفهوم امنیت ملی را نیز ایجاب می کرد، زیرا با برداشت سنتی گذشته از مفهوم امنیت ملی، دیگر نمی شد به اقدامات عملی و سودمند مبادرت ورزید. در نتیجه، برای تأمین امنیت جهانی، تدبیر جدیدی اندیشیده شد و نظریه نزدیکی و همکاری دو شکارچی و تعامل آن ها با شکار (توهمی که در واقع به شکار داده می شود) مطرح گردید تا بدین ترتیب فرصت های برابر برای جهان جدید و ساکنان آن فراهم شود!! موردی که در انیمیشن "باغ وحش آرمانی" به صراحت به آن اشاره می شود.
نکته دیگر موجود در این دیالوگ ها، همزیستی مسالمت آمیز پستانداران با یکدیگر در این آرامنشهر است. در آنجا هیچ خزنده، پرنده و یا آبزی ای یافت نمی شود و آنچه به عنوان جهان متمدن از آن یاد می شود، تنها اجتماع پستانداران مختلف است. البته این موضوع با منطق حاکم بر ماهیت یک باغ وحش در تضاد جدی است و اینجاست که مشخص می شود منظور از آرمانشهر تصویر شده در این انیمیشن، مکانی ایزوله و دستچین شده است.
با چنین دیدگاهی، جودی هاپس (Judy Hopps) خرگوشی که شخصیت اصلی داستان محسوب می شود، روستای محل زندگی خود را ترک کرده و با نیت عضویت در آکادمی پلیس، سوار بر قطار تمدن! به سمت "باغ وحش آرمانی" نقل مکان می کند (به نظر می رسد که نام این شخصیت از نام هنرپیشه نقش اول فیلم جادوگر شهر آز، جودی گارلند (Judy Garland) الگوبرداری شده باشد).

جودی در طول سفرش تا رسیدن به آرمانشهر، به اجبار از مناطق مهمی گذر می کند که تأمل در چیدمان آن ها بسیار مهم و ضروری است. پیش از ورود به شهر، قطار از میان صحرایی خشک و بی آب و علف که به "میدان صحرا" معروف است، عبور کرده و دوربین در آنجا دسته ای از شترها را در حال مسابقه دوی صحرانوردی به تصویر می کشد. این اولین و آخرین باری است که شترها در این انیمیشن نمایش داده می شوند.

سپس قطار از منطقه ای برفی به نام "شهر تندر" گذر کرده و پس از عبور از تونلی بلند، وارد منطقه ای جنگلی به نام "جنگل پر باران" شده و در انتها، به مرکز شهر یا همان "باغ وحش آرمانی" می رسد.

این سه منطقه، همگی در یک نکته اشتراک دارند: شرایط جوی موجود در آن ها بسیار مصنوعی و ساختگی هستند. مثلاً در منطقه صحرا می توان جزایر مصنوعی و یا برج نخل شکلی را دید که بیننده را به شدت به یاد مصنوعات معماری موجود در دبی می اندازد.

منطقه برفی هم با دستگاه های برف ساز هویت برفی پیدا کرده و بناهای آن به شدت یادآور شهر مسکو هستند. جنگل هم با فواره های باران ساز، حالت استوایی خود را حفظ کرده، اما در این بین، بافت شهری را می توان طبیعی ترین منطقه دانست که از قضا شهرهای اروپایی نظیر لندن و سیدنی را در نظر بیننده تداعی می کند.

صحرا را می توان در این چیدمان، منطقه ماقبل تمدن نامید. در طول داستان، تعمداً به این منطقه و ساکنان آن بی توجهی می شود و به هیچ وجه رویدادی در آن شکل نمی گیرد و مراجعتی به این لوکیشن اتفاق نمی افتد!! هیچ شتری در "باغ وحش آرمانی" وجود ندارد. هیچ پستی در اختیار شترها نیست و اصلاً این منطقه به کل فراموش شده است. در واقع، می توان صحرا و ساکنان آن را نمادی از کشورهای عربی دانست که از نظر تمدن غرب، خارج از تمدن نوین و ماقبل مدینه فاضله مورد نظر غرب قرار دارند. آن ها در این تمدن جایگاهی ندارند و هیچکس به بود و نبود آن ها اهمیتی نمی دهد. فقط افراد ساکن در این آرمانشهر موظف هستند تا خود را با مخاطرات احتمالی ایجاد شده از طرف صحرا نشین ها (نظیر توفان شن) آماده کرده و برای دفع آن تلاش کنند. نگاهی مغرضانه که در آن اعراب، جز مزاحمت و دردسر تعریف دیگری ندارند و تنها سهم آن ها در آرمانشهر مد نظر غرب همین مقدار است!

روس ها هم اوضاع بهتری نسبت به اعراب ندارند، با این تفاوت که مردمان آن ها در این آرامانشهر نقش هایی را عهده دار هستند و تا حدودی به بازی گرفته می شوند. همان موضوع مورد توافق سازگاری میان شکارچی ها، اما در نگاه سازنده، این افراد اعضای اصلی آرمانشهر محسوب نمی شوند و حضوری از سر اجبار دارند و بیشتر جرایم به آن ها نسبت داده می شوند (به نقش خرس های قطبی در خدمت موش دقت کنید.)
ورود جودی به این آرمانشهر هم در نوع خودش جالب توجه است. او به هنگام ورود با هدفونی در گوش، به موسیقی Try Everything گوش می دهد که به نوعی تبیین کننده ماهیت رویایی اتوپیا در نظر مخاطب است:
امشب اشتباه کردم و يه مبارزه ديگه رو از دست دادم
به خودم باختم، ولي دوباره شروع مي کنم
همش شکست مي خورم و به زمين ميفتم
اما هميشه بلند ميشم تا ببينم بعدش چي مي شه
پرنده‌ها که فقط پرواز نمي کنن، اونا به زمين ميفتن، ولي باز بلند مي شن
هيچکس بدون اشتباه کردن چيزي ياد نمي گيره
من تسليم نمي شم. نه، من تسليم نمي شم
تا زماني که به پايان کار برسم و بعدش دوباره شروع مي کنم
نه، دست از تلاش برنمي دارم، حتي اگه ممکنه شکست بخورم
ولي مي خوام امتحان کنم. من تسليم نمي شم، نه، من تسليم نمي شم
تا زماني که به پايان کار برسم و بعدش دوباره شروع مي کنم
نه، دست از تلاش برنمي دارم، مي خوام امتحان کنم
ولي مي خوام امتحان کنم، حتي اگه ممکنه شکست بخورم
همه چيز رو امتحان کن. همه چيز رو امتحان کن. همه چيز رو امتحان کن
من همچنان اشتباهات جديدي مي کنم، هر روز اشتباهات جديدي مي کنم
همه چيز رو امتحان کن، همه چيز رو امتحان کن، همه چيز رو امتحان کن

این موسیقی در واقع به نوعی کاربرد همان عینک های سبز رنگی را دارد که سال ها پیش سالکان شهر آز، برای ورود به آن، باید آن را به چشم می زدند تا بدین وسیله موقعیت این آرمانشهر را بهتر درک کنند (در واقع خود را فریب بدهند!). به همین دلیل هم سراب "باغ وحش آرمانی" همانند سراب "شهر زمرد" جادوگر آز، دوام چندانی نداشته و خیلی زود همه چیز آن رنگ می بازد.

اولین موقعیت رنگ باختن سراب "باغ وحش آرمانی" برای هاپس، زمان ملاقات وی با افسر پلیس، بنیامین کلاوهازر (Benjamin Clawhauser) شکل می گیرد. جایی که کلاوهازر با دیدن هاپس او را زیبا (Cute) خطاب می کند و هاپس در اعتراض به این رفتار، به او تذکر می دهد که فقط یک خرگوش می تواند خرگوش دیگر را زیبا صدا کند. در واقع اعتراض هاپس به رفتار نامتعارف کلاوهازر به عشق و علاقه نامتعارفی است که اولین پیامد شعار "همه چیز را امتحان کن امتحان" در آرمانشهر حیوانات است و هاپس تازه وارد هنوز آن را درک نکرده و به آن خو نگرفته است.
در ادامه، هاپس با چهره دیگری از این مدینه فاضله پوشالی آشنا شده و پوچ بودن شعارهای آن را بیشتر درک می کند.

تبعیض حاکم در اداره پلیس در تقسیم وظایف، آن هم فقط به واسطه کوچکی جثه و سپس تبعیض در فروش بستنی فیلی به موجودات کوچک! آن هم بر اساس قانونی که به فروشنده حق می دهد تا از خدمت رسانی به هر کسی امتناع کند!
هاپس که در اصل دختری روستایی، ساده و آرمانگراست و اطلاع زیادی از پیچیدگی های روابط شهری ندارد، از روی سادگی به مقابله با این تبعیض ها پرداخته و در اولین اقدام، با خرید بستنی فیلی برای روباهی به نام نیک وایلد (Nick Wilde) فریب وی را خورده و در تجارت کثیف او مشارکت می کند.

هاپس پس از خرید بستنی فیلی (پایان دادن به تبعیض) خطاب به بچه روباه جمله قابل تأملی می گوید:
- تو یه روز فیل میشی. آخه اینجا "باغ وحش آرمانی" است و هر کسی می تونه هر چیزی بشه.
این جمله در واقع باور هاپس از آرمانشهری است که او وظیفه حفاظت از آن را عهده دار شده است. هاپس "باغ وحش آرمانی" را سرزمین فرصت هایی می داند که حتی یک بچه روباه قادر است تا در آن به یک فیل تبدیل شود! باوری که خیلی زود رنگ می بازد و چهره واقعی خود را نمایان می سازد.
هاپس، بعد از اطلاع از دروغی که وایلد درمورد بستنی ها به وی گفته بود، به عنوان پلیس شهر، علیه وی اقدام کرده و از اینجای داستان به بعد تقابل قدیمی و سنتی روباه و خرگوش آغاز شده و کشمکشی میان این دو در می گیرد. اما در ادامه می بینیم که این کشمکش به همکاری صمیمانه ای میان آن دو منجر می شود. علت این همکاری هم صداقت درونی خالص وایلد و تمایل شدید وی به خوب بودن مطرح می شود! به گونه ای که وی رفتار کنونی خود را بازتابی از رفتار سایر افراد جامعه (یا شاید کشورهای دیگر) در قبال خود معرفی کرده و آن ها را در این موضوع مقصر معرفی می کند.
او توضیح می دهد که در دوران کودکی تا چه حد تمایل داشته تا به موجودی خوب و مفید برای جامعه آرمانی تبدیل شود، اما سابقه ذهنی بد ایجاد شده از همنسلان وی در گذشته، مانع این اعتماد سازی شده و همه او را به عنوان موجودی مکار و حیله گر می شناسند! در نتیجه او به این قانون اعتقاد پیدا کرده که:
- اگه دنیا می خواد یه روباه رو حیله گر و غیر قابل اطمینان ببینه، اینکه سعی کنی چیز دیگه ای بشی بی فایده است.
در واقع وایلد روباه با این حرف رسماً جامعه جهانی را مقصر رفتار کنونی خود دانسته و لجاجت آن ها در عدم فراموشی رفتارهای اجداد وی در گذشته را عامل بدنامی کنونی خود می داند. به نظر شما این صحبت ها کمی آشنا نیستند؟ (صحبت های جک استرا (Jack Straw) را به خاطر دارید... به گفته جک استراو، در وزارت امور خارجه بریتانیا لطیفه‌ای وجود دارد که می‌گوید "تنها ایرانی‌ها هستند که فکر می‌کنند بریتانیا هنوز هم ابرقدرت است." یعنی ایرانی ها هیچگاه حاضر به پذیرش بریتانیا به عنوان یک دوست نیستند و سابقه تاریخی بد گذشته، و عدم تمایل آن ها به فراموشی آن، همواره مانع جدی شکل گیری روابط جدید و حسنه میان دو کشور شده! و این یعنی همان تفکر سنتی غلط و اصلاح نشده.
یا در جایی دیگر گفته شده بود که: "رئیس جمهور محترم ایران، آقای حسن روحانی که پس از توافق هسته ای با سران اروپایی دیدار و گفتگو داشته، یک جمله مشترک را خطاب به آن ها بیان کرده که مضمون آن این است که «گذشته ها گذشته است». به تعبیر ایشان باید فرصت های امروز را غنیمت شمرد (فارس نیوز)." یا به تعبیری بهتر، برای ورود به اتوپیای جدید غرب و به بازی گرفته شدن در آن، مجبور به این مدل رفتار خواهید بود.
در طول همکاری میان هاپس و وایلد برای حل معمای مرموز شهر، کم کم چهره دیگری از "باغ وحش آرمانی" برای هاپس آشکار می شود...

اول در باشگاه یوگایی که وی به دنبال گمشده ای وارد آن شده و در آنجا حیوانات زیادی را به صورت عریان مشاهده می کند! زمانی که هاپس به این موضوع اعتراض می کند (توجه داشته باشید که او هنوز با مولفه های اصلی و مهم آرمانشهر آشنا نشده است) مسئول باشگاه، خود و اعضای فعال را جزو گروه های طبیعت گرا معرفی کرده و با توجه به قوانین حاکم در"باغ وحش آرمانی" و اینکه هر کس می تواند هر کاری انجام دهد، موضوع را بسیار عادی و حل شده می داند! مسئله ای که هم اکنون به عنوان بخشی از آزادی های فردی در کشورهای اروپایی و آمریکایی شناخته می شود تا جایی که جزیره، رستوران، هتل و حتی شهر برهنه ها هم به صورت رسمی اعلام موجودیت کرده و زیر نظر دولت اقدام به فعالیت می کنند. مولفه بسیار مهمی که جزو زیربناهای آرمانشهر جدید غرب محسوب می شود و برای بسط و گسترش آن از هیچ تلاشی فروگذار نمی کند.
نکته بعد، وجود گروه های مافیایی به سبک فیلم پدرخوانده در اداره بخشی از این شهر به اصطلاح آرمانی است. مشخص نیست که چرا در چنین مکانی گروه های مافیایی به راحتی فعالیت می کنند و نکته جالب تر اینکه پدرخوانده و سرپرست بزرگترین گروه مافیایی شهر، یکی از کوچکترین موجودات، یعنی موش است! نمادی شناخته شده که نیاز چندانی به توضیح و کالبدشکافی ندارد.

آقای بزرگ (Mr. Big) یا همان موش پدرخوانده، قلمروی خود را در بخش زمستانی شهر قرار داده که کمترین دخالت پلیس را در آنجا شاهد هستیم. حال اینکه چرا نماد اسرائیل به عنوان پدرخوانده در روسیه ساکن شده و حکمرانی می کند، مسئله ای است که نیاز به بحث و کارشناسی جداگانه دارد. شاید این هم بخشی از توافق میان دو شکارچی قدیمی برای اداره آرمانشهر جدید باشد!
در این بخش از داستان، ناگهان از اتفاق مهمی پرده برداری می شود. نیرو و اراده ای در شهر، سعی دارد تا با انجام برخی اقدامات، هدف نهایی از شکل گیری "باغ وحش آرمانی"را هدف قرار داده و آن را نابود کند. بازگرداندن خوی درندگی به حیوانات گوشتخوار و پایان زندگی مسالمت آمیز میان شکار و شکارچی، هدفی است که این نیروی مرموز آن را دنبال می کند.
هاپس که از طرف فرمانده خود به شدت تحت فشار قرار گرفته، دست به کار شده و ضمن ادامه تحقیقات در مورد علت اصلی بروز این رویدادها، برای آرام کردن اذهان عمومی فرضیه ای را مطرح می کند:
- خبرنگار: در مورد حيواناتي که وحشي شدن، چي مي‌تونيد بگيد؟ آيا از گونه‌هاي مختلفي هستن؟
- هاپس: بله، هستند.
- خبرنگار: خب. پس ربطش چيه؟
- هاپس: ما فقط مي‌دونيم که همه اون‌ها از شکارچيان هستند.
- خبرنگار: پس فقط شکارچيان، وحشي ميشن؟
- هاپس: دقيقاً. بله دقيقاً همينطوره.
- خبرنگار: چرا؟ چرا همچين اتفاقي ميفته؟
- هاپس: هنوز نمي دونيم، اما شايد ارتباطي با زيست شناسي‌شون داشته باشه.
- خبرنگار: منظورتون از زيست شناسي چيه؟
- هاپس: يک مؤلفه‌ زيست شناسي، مثلاً يه چيزي در دي.ان.اي اون‌ها.
- خبرنگار: در دي.ان.اي اون‌ها؟ ميشه بيشتر توضيح بديد؟
- هاپس: بله. منظور من اينه که هزاران سال پيش شکارچيان، با غريزه‌ وحشيگري‌شون زنده موندن. به هر دليلي، به نظر ميرسه که اون‌ها دارن به روند وحشيانه‌ي اوليه خودشون برمي‌گردن.

هاپس در یک سخنرانی عجولانه، خوی درندگی شکارچیان را عامل ذاتی بروز خشونت در"باغ وحش آرمانی" معرفی می کند و همین امر موجب بروز جریان دو قطبی جدید (شکار و شکارچی) در این شهر می شود.
اما به مرور مشخص می شود که فرضیه هاپس، اشتباه بوده و نتیجه گیری وی ناشی از همان باور تاریخی اصلاح نشده وی (گروه شکار)، در مورد گذشته شکارچیان است! باوری که تا از بین نرود، اتوپیا معنایی ندارد.

پیش از بررسی ادامه داستان، لازم است تا نکته مهمی درباره ترکیب شهروندان "باغ وحش آرمانی" مورد بررسی قرار گیرد. با توجه به اینکه این آرامنشهر در واقع باغ وحشی برای پستانداران محسوب می شود، وجود حیواناتی مانند گوسفند و میش در آن کمی عجیب به نظر می رسد! این در حالی است که در کمال تعجب، هیچ اثری از حیواناتی مانند میمون، گوریل، شامپانزه و... در این شهر وجود ندارد. حالا چرا کارگردان ها از آوردن حیواناتی که شباهت های ظاهری به انسان ها دارند، خودداری کردند، خود جای تحقیق و بررسی مجزا دارد!
کارگردان با قرار دادن حیواناتی مانند قوچ و میش که هیچ ارتباطی به باغ وحش ندارند، سعی کرده تا یکبار دیگر با خط کشی و صف بندی ویژه خود، ایزوله و دسته بندی کردن ساکنان اتوپیا را مهم جلوه داده و آن را گوشزد نماید!

همانطور که شترها جایی در این آرمانشهر ندارند، وجود قوچ و میش ها هم اشتباهی تاریخی محسوب می شد و پیامدهای منفی خود را به همراه داشت. زیرا در ادامه، مشخص می شود که همه ماجرای وحشی شدن شکارچیان، توطئه ای از سوی میش دستیار شهردار (Bellwether) بوده است. زیرا هنوز باور داشته که شکارچیان خوی درندگی خود را فراموش نکرده اند و می توانند در آینده دوباره روش گذشتگان خود را در پیش بگیرند. کارگردان یکبار دیگر همان تفکری که در هاپس هم وجود داشت را عامل برهم خوردن آرامش آرامنشهر معرفی می کند و مخاطب را به این نکته توجه می دهد که تفکر سنتی شکار از گذشته شکارچی تا زمانی که وجود داشته باشد و اصلاح نشود، آرمانشهری وجود نخواهد داشت.

این موضوع زمانی نمود پیدا می کند که در صحنه ای، جودی هاپس خرگوش، نیک وایلد روباه را عاشق خود خطاب می کند (عشق نامأنوسی که طبق شعار "باغ وحش آرمانی" باید هر چیزی را آزمود!! منطقی و ممکن می نماید) یعنی سرانجام، شکار عاشق شکارچی شده، گذشته ها فراموش شده و بدین ترتیب مقدمات برپایی اتوپیای پایدار و مورد قبول غرب شکل می گیرد. اتفاقی که سازندگان این انیمیشن به شدت سعی دارند تا آن را در قالب داستانی کودکانه و زیبا در ذهن نسل جدید شکار و شکارچیان نهادینه کرده و دنیا را برای رسیدن به آرمانشهر مد نظر خود آماده کنند.

در این زمان، داجسون تصمیم گرفته بود که داستان را برای انتشار بازنویسی کند. در بهار ۱۸۶۳ او ماجراهای آلیس در زیرِ زمین را برای دوستش جرج مک دونالد فرستاد. فرزندان مک دونالد داستان را خواندند و عاشقش شدند. احتمالاً بازخوردی که داجسون از فرزندان مک دونالد گرفت، او را ترغیب کرد تا ناشر مناسبی پیدا کند. داجسون ماجراهای آلیس در سرزمین عجایب را با نام لوئیس کارول و با تصاویری از جان تنی یِل در۲۶ نوامبر ۱۸۶۵ توسط انتشارات مک میلان منتشر کرد.
این روایتی است که به عنوان سرمنشاء شکل گیری داستان فوق العاده پیچیده آلیس در سرزمین عجایب نقل شده است.
پیش از اینکه به تجزیه و تحلیل این روایت بپردازیم و ابعاد مختلف و حقایق آن را مورد نقد و بررسی قرار دهیم، لازم است تا ابتدا با داستان آلیس و عناصر موجود در آن آشنا شویم. به این منظور، از آخرین فیلم ساخته شده از این اثر توسط تیم برتون (Tim Burton) استفاده کرده و با کمک فاکتورهای موجود در آن، به تحلیل داستان می پردازیم...
داستان با نمایش کودکی آلیس 7 ساله آغاز می شود. زمانی که او با کابوسی تکراری از خواب بیدار شده و پدرش سعی در آرام کردن وی دارد.

کابوس آلیس به روایت خودش اینچنین توصیف می شود:
- من افتادم پايين يه گودال تاريك. بعدش موجودات عجيبي ديدم.
- پدر: چه جور موجوداتي؟
- آلیس: خب، يه پرنده دودو، يه خرگوش با جليقه و يه گربه كه مي خنديد.
- پدر: نميدونستم گربه‌ها بلدن بخندن!
- آلیس: منم نميدونستم. و يه كرم ابريشم آبي.
- پدر: كرم ابريشم آبي؟
...

در این کابوس تکراری (به قول خود داستان)، آلیس پس از سقوط درون یک گودال، با موجودات عجیبی روبرو می شود که ظاهری حیوانی، ولی رفتاری انسانی دارند!
سپس داستان به 13 سال بعد رفته و آلیس 20 ساله را در حال رفتن به یک میهمانی رسمی به تصویر می کشد. شخصیتی که از وی در سن 20 سالگی تصویر می شود، شخصیتی خام، بی قید، فراری از قوانین عرف و تا حدی گرفتار در دنیای کودکی است.
آلیس در این میهمانی در شرایطی ویژه قرار گرفته و ناگهان با خواستگاری غافلگیرانه پسر یکی از اشراف زاده ها مواجه می شود. فشار روانی حاصل از این اتفاق و عدم پذیرش موقعیت فعلی توسط آلیس، موجب می شود تا یکبار دیگر کابوس های دوران کودکی (و تمام دوران زندگی وی) به سراغش آمده و او را با خود همراه کند.

او در این میهمانی، به یکباره متوجه حضور خرگوش سفید جلیقه پوش شده و در حال تعقیب وی، ناگهان به درون گودال کابوس هایش سقوط می کند.
در اینجا فرضیه ای مطرح است... اینکه آیا آلیس واقعاً وارد گودال شده یا اینطور تصور می کند؟
برای روشن شدن موضوع، لازم است تا اشاره ای به یکی از مباحث علمی و روانشناختی داشته باشیم که در آن شرح داده می شود که چگونه افراد، تحت فشارهای روانی بالا با خلق دنیایی خیالی در ذهن و انتقال خود به آنجا سعی در کاستن این فشار روانی و فرار از آن دارند.
بله، اینطور به نظر می رسد که چنین شرایطی برای آلیس داستان هم پیش آمده و فشار روانی حاصل از غافلگیری خواستگاری و ازدواج، وی را وادار به خلق دوباره دنیای کابوس هایش کرده و اینبار به قدری در تحقق این امر قوی عمل کرده که دنیای کابوس و واقعیت با یکدیگر تلفیق و عملاً در هم تندیده شده اند، به گونه ای که تشخیص مجاز و واقعیت برای وی غیر ممکن شده است.

آلیس وارد دنیای پایین گودال شده و در اولین قدم، با مشکل سایز مواجه می شود. او بیش از اندازه برای عبور از در اصلی و ورود به سرزمین عجایب بزرگ است! اما برای این موضوع هم راه حلی وجود دارد؛ نوشیدن مایع درون یک بطری، قد آلیس را کوچک و خوردن کیکی خاص، قد وی را بلند می کند.
در اینجا شاید بتوان مدل گرفتاری آلیس (مشکل ابعاد) را به نوع دیگری هم تعبیر کرد. مشکلی روانی که توضیح می دهد در این مکان، آلیس در واقع با نوعی اختلال دید مواجه شده است. نوعی بیماری که بعدها از روی همین بخش از داستان به عنوان "سندرم آلیس در سرزمین عجایب" نام گرفت. افراد مبتلا به این بیماری توانایی تشخیص اندازه واقعی اشیاء را نداشتند و اجسام را بزرگتر و یا کوچک‌تر از آنچه هستند، مشاهده می‌کنند. درست نظیر اتفاقی که برای آلیس در سرزمین عجایب هم روی می دهد.

آلیس، بالاخره وارد سرزمین عجایب می شود و در اولین برخورد، با دوقولوها، خرگوش جلیقه پوش و... مواجه می شود. دیالوگی که در این زمان میان موجودات این سرزمین رد و بدل می شود هم جای تأمل دارد:
- تو يه آليس اشتباهي آوردي.
- اون خودشه، من مطمئنم.
- اون آليس اشتباهيه.
- بهش يه فرصتي بدين.
- من كه قانع نشدم.
- اين بجاي تشكرته؟ من دو هفتس كه دنبال آليس‌ها مي گردم. يكي بعد از ديگري. جونوراي ديگه تقريباً داشتن منو ميخوردن... ميتونين تصور كنين، اون ها كاملاً لخت بودن و در محل‌هاي عمومي نجاست ميكردن
من مجبور بودم كه رومو برگردونم.
- اون اصلاً شبيه آليس نيست. چون اون آليس اشتباهيه. اگه بود، ممكن بود، اگه نباشه، خب نيست. اما اگه بود، ميشد، اما نيست، به هيچ وجه.
آلیس اشتباه!! چرا این موجودات معتقد بودند که ممکن است آلیس اشتباهی، وارد سرزمین عجایب شده باشد؟ مگر چند آلیس وجود داشته؟
"من دو هفتس که دنبال آلیس ها می گردم"!
از برآورد این دیالوگ ها، می توان اینطور نتیجه گرفت که آلیس نام فرد خاصی نیست و پای آلیس های زیادی به عنوان منجی آینده سرزمین عجایب در میان است!

گزارشی که خرگوش برای یافتن آلیس می دهد هم بسیار جالب توجه است:
- جونوراي ديگه تقريباً داشتن منو ميخوردن... ميتونين تصور كنين، اون ها كاملاً لخت بودن و در محل‌هاي عمومي نجاست مي كردن. من مجبور بودم كه رومو برگردونم.
به نظر شما این ها توصیفات شرح بازدید از یک تیمارستان با بیماران روانی درون آن نیست!
آلیس برای شناسایی اصالتش، نزد کرم ابریشم خردمند (آبسولوم) سرزمین عجایب می رود و او با نشان دادن لوح پیشگویی (اوراکلوم) و اشاره به روز باشکوه (روزی که منجی، سرزمین را نجات می دهد)، وی را تست می کند. اما در این بین، اتفاق غیر منتظره ای رخ داده و آلیس مجبور به فرار می شود و در ادامه با شخصیت کلاهدوز دیوانه برخورد می کند.

شخصیت کلاهدوز هم در نوع خودش جالب و قابل بررسی است:
در مورد ماهیت چنین شخصیتی اینطور توضیح داده می شود که در زمان‌های قدیم کلاهدوزها در ساختن کلاه، از جیوه استفاده می‌کردند و بر اثر تنفس بخار جیوه دچار مسمومیت جیوه می‌شدند. مسمومیت جیوه باعث آسیب عصبی مثل نامفهوم سخن گفتن و تاری دید می‌شود.
لوئیس کرول در نزدیکی استاکپورت بزرگ شده بود؛ جایی که کلاهدوزی شغل افراد زیادی از مردم بود و دیدن کلاهدوزهای سردرگم و آشفته برای وی غیر عادی نبود. لذا به نظر می رسد که این شخصیت هم از دنیای واقعی اطراف کرول به این داستان راه پیدا کرده باشد.
رنگ موی نارنجی او هم نشانه مسمومیت با جیوه‌ است. جانی دپ، درباره شخصیت کلاهدوز گفته:
- فکر می‌کنم که او خیلی شدید مسوم شده و این مسمومیت به مو، انگشتان و چشم‌هایش هم رسیده ‌است.
در داستان، گربه چشایر، کلاهدوز و خرگوش را دیوانه خطاب می‌کند. شخصیت کلاهدوز مثل بچه هاست، یک لحظه عصبانی و لحظه بعد خوشحال است.

کلاهدوز روی کلاه خود برچسبی با علامت 6/10 دارد. در داستان گفته شده که این اعداد به معنی اتیکت قیمت کلاه و نشان قیمت آن، یعنی 10 شلینگ و شش پنس است. اما در پشت این اعداد و تفسیرها، راز دیگری نهفته است. از آنجا که داجسون ریاضیدان بود، باید ریشه ترکیبی این عدد را در ریاضیات هم مورد بررسی قرار داد تا از مفهوم اصلی داجسون مطلع شد.
اگر این عدد را 106 ببینیم، آنوقت به عددی به نام مگا خواهیم رسید. مگا یکی از پیشوندهای SI است که برابر است با ‎ 106 که این عدد میلیون هم نام دارد و علامت اختصاری آن در سیستم متریک M است.
متوجه نمادسازی داجسون در این بخش شدید؟ بله، او با زیرکی تمام حرف M را به وسیله اعداد در کلاه، کلاهدوز قرار داده که اشاره ای به کلمه Mad به معنای دیوانه دارد و به نوعی دیوانه بودن وی را تأیید می کند (در ادامه خواهید دید که ارتباط این شخصیت با شخصیت آلیس در دنیای خارج از سرزمین عجایب چیست)

کلاهدوز ماجرای درگیری ملکه قرمز و ملکه سفید را برای آلیس تعریف می کند و از پیشگویی ها برای حضور وی در سرزمین عجایب و درگیری او با جبرواک (The Jabberwock) اژدهای خطرناک تحت فرمان ملکه قرمز را شرح می دهد.
در ادامه، آلیس به قصر ملکه قرمز راه پیدا می کند و با او و دیوانگی هایش آشنا می شود. او درون قصر، موفق می شود تا شمشیر افسانه ای ورپال که برای نبرد پایانی نقشی تعیین کننده دارد را یافته و پس از فرار از قصر، خود را برای نبرد با اژدهای تحت کنترل ملکه قرمز، آماده کند.
در نهایت، روز موعود (روز باشکوه) فرا می رسد و دو ملکه قرمز و سفید جلوی یکدیگر صف آرایی می کنند. جنگ سختی میان آن دو آغاز می شود و آلیس با جبرواک درگیر شده و سرانجام او را می کشد.

در زمان رویارویی آلیس و جبرواک، دیالوگی وجود دارد که باید به آن توجهی ویژه داشت:
- پس دشمن قديمي من، يبار ديگه در ميدان نبرد همديگه رو ديديم.
- آلیس: ما هرگز همديگه رو نديديم.
- جبرواک: تو نه، موجود ناچيز، دشمن قديمي من، شمشير بُران.
در اینجا تئوری وجود آلیس های متعدد یکبار دیگر به شکل جدی تری مطرح می شود. کاملاً روشن است که پیش از این نبرد، آلیس های دیگری با کمک شمشیر بران به جنگ جبرواک آمده اند. حالا نتیجه چه بوده، معلوم نیست. اما سوال مهم، این است که این آلیس ها که بوده اند و چه بر سرشان آمده؟ موضوعی که شاید هیچوقت پاسخی برای آن پیدا نشود!
ملکه قرمز به همراه مشاورش دستگیر شده و به دستور ملکه سفید از سرزمین عجایب تبعید می شوند و آلیس به نشانه تشکر، مقداری از خون جبرواک را دریافت کرده و با نوشیدن آن به دنیای واقعی بازمی گردد.
در دنیای واقعی، مدت زمان زیادی از غیبت آلیس سپری نشده و هنوز مراسم جشن برپاست (چیزی شبیه به تئوری دنیاهای موازی موجود در سری بازی های سایلنت هیل) اما شخصیت و روحیات آلیس در دنیای واقعی به یکباره دچار تغییراتی اساسی شده و از یک شخصیت سست و شکننده به شخصیتی قوی و مصمم تغییر ماهیت می دهد!

او در دنیای واقعی، به یکباره تصمیماتی اساسی گرفته و بلافاصله آن ها را با دیگران در میان می گذارد و در نهایت با بستن قراردادی تجاری با شریک پدرش، به عنوان کارآموز شرکت وی، سفری دریایی را آغاز می کند! (این سفر را می توان پایان توهمات آلیس و بازگشت او به دنیای واقعی دانست)
با توجه به مسائل ذکر شده در بالا و در یک جمع بندی کلی، به نظر می رسد که شخصیت اصلی داستان (آلیس) در دنیای واقعی، در یک تیمارستان روانی بستری باشد و فشار حاصل از درمان های وی، منجر به بروز توهم شکل گیری سرزمین عجایب و موجودات درون آن شده باشد.

در واقع، اینطور به نظر می رسد که خواننده داستان، در حال مرور توهمات این شخص (آلیس) در زمان بستری بودن وی در یک تیمارستان روانی است. موضوعی که ظاهراً در دوران کودکی آلیس اتفاق افتاده و پس از ادامه کابوس های وی در سن 7 سالگی، شاید مقدمات بستری شدن وی در تیمارستان را فراهم آورده باشد.
شخصیت های درون سرزمین عجایب هم به نظر انعکاسی از شخصیت های واقعی اطراف آلیس هستند. این موضوع به خوبی در فیلم تیم برتون نمود پیدا کرده و قابل درک است.

حالا زمان آن رسیده که به ماجرای چگونگی شکل گیری داستان آلیس بازگردیم آن را با نگاهی موشکافانه تر بررسی کنیم:
در روایت ذکر شده، اینطور ادعا شده بود که داجسون این داستان را روی قایقی تفریحی برای سرگرم کردن سه دختربچه تعریف کرده است! با توجه به پیچیدگی ها، استعاره ها و نمادسازی های عجیب و غریب موجود در داستان آلیس، آیا این موضوع منطقی است که باور کنیم چنین داستانی در لحظه و بدون پیش زمینه ذهنی ساخته شده است؟
به طور حتم چنین چیزی غیر ممکن و غیر منطقی است و نمی توان آن را پذیرفت. خب، پس این داستان چگونه و بر چه اساسی در ذهن داجسون شکل گرفته بوده؟
در اسنادی که سال ها پس از مرگ داجسون منتشر شدند، چند نکته بسیار مهم وجود داشتند که می تواند ما را به نحوه شکل گیری داستان آلیس نزدیک نماید.
1- لوئیس کرول، خود به بیماری "سندرم آلیس در سرزمین عجایب" مبتلا بود، اما به آن واقف نبود تا سرانجام روانپزشک انگلیسی جان تاد موفق به شناسایی و کشف بیماری وی شد.
2- در زمان کارول، تریاک، مخلوط افیون نامیده می‌شد و بسیاری از مردم، حتی برای کاهش دردهای کوچک، از جمله سردرد، از آن استفاده می‌کردند. داجسون از میگرن بسیار شدید رنج می‌برد. بنابراین، بسیاری اعتقاد دارند که وی در آن زمان برای تسکین درد میگرن خود، از مخلوط این افیون استفاده می‌کرد. به علاوه، این نویسنده از دوران کودکی دچار لکنت زبان بود که به شدت موجب نگرانی او می شد. این ماده مخدر به کرول کمک کرد تا با پیچیدگی های روانی خود مقابله نماید. او را آرام می‌کرد و همچنین به او اعتماد به نفس می‌داد. دلیل واقعی آن هر چه باشد، از یک موضوع اطمینان داریم: کرول تحت تأثیر مواد مخدر قرار داشت.

3- کرول در شخصیت‌پردازی‌های داستانش از شخصیت‌هایی که در زندگی واقعی‌اش می‌دید، الهام می‌گرفت. برای مثال، طوطی استرالیایی در داستان آلیس در سرزمین عجایب لکنت زبان دارد که یادآور خواهر کوچکتر آلیس لیدل است (موضوعی که در مورد آلیس در داستان هم صدق می کند). همچنین شخصیت کلاهدوز هم ریشه در واقعیت زندگی داجسون دارد.
حالا با توجه به این شواهد و مدارک موجود در مورد داستان، می توان این فرضیه را با قدرت بیشتری مطرح کرد که:
داستان آلیس در سرزمین عجایب ماجرای دختری روانپریش در آسایشگاه روانی است که توسط فردی با سابقه بیماری روانی و معتاد به مواد مخدر خلق شده است (شاید بتوان خرگوش سفید را نمادی از ماده مخدر دانست، از همین رو است که دنبال کردن آن باعث ورود به سرزمین عجایب می شود).
در واقع می توان آلیس را به نوعی بازتاب شخصیت داجسون در قالب داستانی خیالی و ماخولیایی دانست که عده ای بنا به دلایلی به عمد، سعی در فرافکنی ماجرای اصلی و پنهان داشتن راز شکل گیری آن دارند. حال ببینید که چه کسانی و چگونه ما را سرگرم می کنند!
* نکته: داستان آلیس در سرزمین عجایب دارای نکات مهم فلسفی، نمادشناسی و استراتژیک است که ان شاءالله در مقاله ای دیگر به صورت جداگانه به آن ها خواهم پرداخت.

دقیقه 3:30:

دقیقه 3:42:

 

 سلاح شخص منفی داستان سلاحی دو طرفه است (سلاح یک تکه با دو لبه) . سازنده با این کار سعی داشته  به نوعی این سلاح را  با سلاح امام زمان(عج) که به صورت متداول شمشیر دولبه امام علی(ع) است مقایسه نماید.
البته لازم به ذکر است، در منابع متقن تاریخ اسلام، هیچ اشاره‎ای به دو لبه بودن شمشیر حضرت علی نشده‎است با این وجود، در نگاه عامه و همچنین غرب، شمشیر منتسب به ایشان، دو لبه است.